نارین قلعه یا نارنج قلعه قلعه‌ای باستانی در شهر کویری نایین استان اصفهان است. این قلعه در مرکز بافت تاریخی نایین و در میان محله‌های قدیمی باب المسجد، کلوان و نوآباد قرار گرفته است. بنا بر اساس نوع مصالح و سبک ساخت، می‌ تواند مربوط به دوران پارتیان یا ساسانیان باشد و احتمالا آتشگاه بوده‌  واز آن به عنوان دژ یا کهن دژ شهر استفاده می ‌شده ‌است .

این قلعه، قدیمی‌ترین بنای تاریخی نایین است و پس از مناره‌ مسجد جامع، با 40 متر ارتفاع، بلندترین بنای قدیمی شهر محسوب می‌شود.

در گذشته دور تا دور این قلعه را خندقی حفر کرده بودند و ارتفاع قلعه با احتساب ارتفاع خندق به 50 متر می‌رسید. نارین قلعه یک بنای چند ضلعی است و چندین برج در گوشه‌ اضلاع آن وجود دارد. این قلعه کاملا از خشت خام ساخته‌ شده و ابعاد خشت‌های آن از 43×43 تا 22×22 متغیر است و  این موضوع  نشان دهنده این است که قلعه در دوره‌های مختلف ساخته و گسترش یافته است.

درباره کارکرد قلعه اطلاع صحیحی در دست نیست. اما ظاهرا  قلعه و فضای اطراف آن، مرکز اداری و نظامی شهر بوده است.

بنای تاریخی نارین قلعه به شماره 4177 در تاریخ 4/8/1365 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

خانه معروف پیرنیا یکی از بناهای قدیمی شهر نائین است .این خانه یکی از بهترین نمونه های تلفیق معماری و هنر در منطقه ی کویری است که در سال 1356 به ثبت ملی رسید.

ابتدا این خانه متعلق به شخصی به نام  قاصی نور الهدی بوده سپس در دوره قاجار حاکم شهر در این خانه سکونت داشته و پس از آن به خاندان پیرنیا رسیده است. این خاندان،نائینی بوده و نقشی پر رنگ در تاریخ و هنر ایران داشته اند. در سال 1343 خانه از فرزندان پیرنیا خریداری و در اختیار وزرات فرهنگ و هنر قرار گرفت.

خانه پیرنیا از اجزا مختلفی از جمله ورودی، دالان‌های متعدد، هشتی، غلام‌گردش، ایوان شاه‌نشین، اتاق نشیمن، گودال باغچه، باغ و بخش‌های مختلف دیگر تشکیل شده است. از دیگر تزئینات این بنا می‌توان به تزئینات معماری کاربندی‌ها، یزدی‌بندی‌ها و رسمی‌بندی‌ها اشاره نمود. در نقاشی‌های موجود در قسمت‌های مختلف این بنا نقوش گیاهی، هندسی، گل و مرغ، اژدها و حیوانات مختلف را می‌توان مشاهده کرد.

خانه تاریخی  پیرنیا به علت نوع معماری‌اش به‌ صورت الگوی خانه‌های سنتی کویر مرکزی ایران شناخته‌ شده و در حال حاضر موزه مردم‌شناسی شهر نایین با نام موزه مردم‌شناسی کویر در آن برقرار است.بیش از هزار شی تاریخی برای معرفی مردم این دیار و نوع کار و زندگی شان در موزه به نمایش گذاشته شده است.اشیای قدیمی در این موزه بسیار جالب توجه اند مانند یک زیلوی قدیمی عصر صفویه با 400 سال قدمت، کوزه ها و کتیبه های متعلق به دوره ایلخانی،درب چوبی دوجداره با قدمتی بیش از 300 سال و اشیایی چون، ابریق، پیه‌سوز، وسایل روشنایی، کوزه، قهوه‌جوش مسی، سینی برنجی، سماور برنجی، جلد تپانچه و باروت دان چرمی متعلق به دوره‌های قاجار و صفوی و…

مسجد جامع  نائین با الهام از مسجد پیامبر مدینه به سبک خراسانی بنا شده است. . محراب مسجد از اصیل‌ترین نمونه هنر محراب‌سازی در دوره عباسیان است.

مسجد جامع به سبک معماری شبستانی ساخته شده است. در این مسجد نه گنبدی دیده می شود و نه ایوانی. ارتفاع تک مناره آن هم به 28 متر می‌رسد .تزیینات مناره به دوران سلجوقی باز می‌گردد. در مسجد نایین اصفهان، صحن در مرکز قرار گرفته و ستون‌ها و رواق‌ها دور تا دور آن چیده شده‌اند. در این مسجد ستون‌ها یک شکل نیستند و به شکل‌های مختلف استوانه، مربع و چند ضلعی دیده می‌شوند. در معماری مسجد، زیر زمین و سرداب نیز وجود دارد.

مسجد دارای 6 ورودی است و یکی از آنها با نقاشی های زیبا که مربوط به دوره ایلخانی است تزیین شده است.

ساخت بخش‌های مختلف این مسجد در دوره‌های تاریخی ادامه داشته و در دوره قاجار نیز شبستانی به مسجد اضافه شده است.

قلعه محمدیه(آشورگاه یا عاشوراگاه) یکی از معروف‌ترین بناهای تاریخی نایین است که در بالای کوهی مشرف به محله محمدیه احداث شده است.

این قلعه که به صورت چند ضلعی و چندین نیم برج ساخته شده مربوط به دوران پیش از اسلام است و احتمالا به ‌عنوان دژ دفاعی استفاده می ‌شده است.دیوار قلعه ترکیبی از خشت و چینه است، اندازه خشت ‌ها 28*28*7 می باشد. داخل قلعه تاریخی محمدیه فضاهای معماری و اتاق هایی با ابعاد متفاوت، کوچک و بزرگ، جهت استفاده ساکنین محل در هنگام هجوم دشمنان و راهزنان تعبیه و ساخته شده است. هر فضا در قدیم متعلق به یک خانواده بوده و هنگام هجوم دشمنان از این اتاق ها برای استراحت استفاده می شده است. ورودی اصلی این قلعه در دیوار شرقی تعبیه گردیده است. این ورودی بسیار کوچک و رفتن به داخل قلعه سخت بوده چنانکه در صورت هجوم دشمنان و راهزنان امکان دسترسی سریع به داخل قلعه امکان پذیر نبوده است.

قلعه محمدیه در 24 شهریور 1398 به شماره 32774 به ثبت ملی رسیده است.

عبابافی از صنایع دستی قدیمی رایج در شهرستان نائین است. محله محمدیه دراین شهر بیشتر به ‌دلیل کارگاه‌ های عبابافی، شهرت دارد. کارگاه‌ های عبابافی، اغلب خانه‌ های قدیمی و دستکند در دل زمین هستند تا بافندگان در تابستان‌‌ از گرمای کویر در امان باشند. بافت عبا در محمدیه نایین تاریخی چند صد ساله دارد و از کرک شتر یا پشم گوسفند بافته می شود.

قلعه رستم در روستای بافران در شرق شهر نایین قلعه ای تاریخی با کاربری دفاعی برای حفاظت از اهالی منطقه بوده است.

این بنا در تاریخ 1397/2/15 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

متاسفانه به ‌دلیل عدم رسیدگی , بنا  در حال تخریب و ویرانی است.

بازار تاریخی نایین از قدیمی‌ترین بازارهای سنتی ایران و اصلی‌ترین معبر و مرکز تجاری شهر نایین در دوران گذشته بوده است. ورودی این بازار یکی از دروازه‌های قدیم شهر بوده که به دروازه تاریخی چهل دختران نیز معروف است.

بازار تاریخی نایین در طول دوره های مختلف تاریخی شکل و توسعه یافته و بنای اولیه آن متعلق به دوره ایلخانان و بیشترین رونق آن در زمان صفویه می باشد .

طول بازار حدودا 1000 و عرض آن بین 3 تا 5 مترمتغیر بوده و شامل 170 باب مغازه می باشد.

بازار تاریخی نایین دارای دو کاروانسراو بارانداز بوده که کاروانسرای بزرگ آن درست پس از عبور از دروازه تاریخی چهل دختران در سمت راست بازار قرارداشته که در حال حاضر فقط سردر ورودی آن باقی مانده است.

خانه امامی از بناهای تاریخی شهر نایین به شمار می‌رود که در محله تاریخی کلوان قرار دارد و متعلق به دوران صفویه است. بنای این خانه در دوران قاجار نیز تغییراتی را در فضاها و معماری خود داشته است. این خانه در قدیم از چندین خانه تشکیل می‌شده و در دوران حکومت قاجاریان به‌عنوان خانه امام جمعه شهر نایین یعنی خاندان امامی‌ها و محمد سعید امامی استفاده می‌شده است.

آب انبار معصوم خانی معروف‌ترین آب‌انبار شهر نائین است که توسط فرد خیری به همین نام احداث شده است. این آب‌انبار یکی از چندین آب‌انبار محله چهل دختران محسوب می شود و مخزنی استوانه‌ای شکل با قطر 18 ,عمق 12 متر و 64 ردیف پله دارد, همچنین دارای یک گنبد پوشیده شده با خشت خام است که در سال 1367 فروریخته و با همت مردم نائین بازسازی شده است.

این بنا در تاریخ 24 اسفند 1383 در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.

کاروانسرای صفوی سجزی با چهار برج و سه نیم برج و مساحت حدود 2724 متر مربع در کیلومتر 35 جاده اصفهان نایین در شهر سجزی، واقع شده است.

این اثر در تاریخ 17 خرداد 1379 با شماره ثبت 2700 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

کاروانسرای نیستانک در روستای نیستانک در 30 کیلومتری جاده نایین به اردستان واقع شده است. این بنا از آثار با شکوه دوران قاجار است که متناسب با شرایط اقلیمی منطقه و طبیعت کویری آن ساخته شده است. بنا توسط تاجر یزدی به نام کلاه‌دوز بنا گردیده است. بنای کاروانسرا به صورت چهار ضلعی از بیرون و  هشت ضلعی در حیاط است.

کاروانسرای بلاباد در کیلومتر 23 جاده اصفهان به نایین در دهستان لای سیاه در مجاورت روستای بلاباد واقع شده است. این کاروانسرا دارای 2 هزار متر مربع مساحت و 26 حجره است و از بناهای تاریخی مربوط به دوران صفویه به شمار می‌رود.

آسیاب آبی ریگاره در محله ی محمدیه‌ به عنوان یکی از شاهکارهای هنری شهرستان نائین محسوب می‌گردد. این آسیاب با استفاده از  تکنیک کند و به وسعت بسیار زیاد به طول دست کم 150 و عمق 30 متر در دل خاک ایجاد شده است و هیچ مصالحی در آن دیده نمی شود.

 در محوطه اصلی آسیاب در عمق 25 متری، شاهد فضاهای متعددی نظیر اتاق‌ها، محل اصطبل و محل قرار گرفتن سنگ‌های آسیاب و تنوره خواهید بود.

این بنا با شماره 29778 در سال جاری در فهرست آثار ملی قرار گرفت.

خانه فاطمی از مکانهای دیدنی شهر نائین است که قدمت آن به دوران زندیه و قاجار برمی گردد.

از بخشهای مختلف بنا می توان به بخشهای اندرونی، بيرونی، محل نگهداری احشام و اصطبل اشاره کرد .از مهمترين ويژگيهای هنری بنا نیز می توان گچبريهای نقوش گياهی و گل و بوته های اتاق ارسی و تزئينات مختلف معماری ديگر از جمله رسمی بنديها، كاربنديها، مقرنس كاری و… را نام برد. يكی ديگر از ويژگيهای هنری ترئينی خانه وجود دربها و پنجره های مشبك زيبا است كه در آن از تكنيكهای مختلف كار با چوب مثل گره چينی ,كام و زبانه و شيشه های الوان استفاده شده است.

این بنای تاریخی به شماره 4702 در تاریخ 1380/10/11 درفهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد بابا عبدالله از بناهای تاریخی شهر نایین است و قدمت آن به اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم هجری بازمی‌گردد. این بنای تاریخی که گنبد مقبره ای در دوره ایلخانیان بوده دارای مسجدی نیز می باشد که بعدها به آن الحاق شده است.

در مسجد کتیبه‌ای متعلق به سال 700 هجری قمری یافت شده که در حال حاضر در موزه نائین نگهداری می شود.

 در گنبد خانه دوازده قبر وجود دارد که همگی متعلق به عرفا و افراد مشهور زمان ایلخانیان می باشد.

 این بنای تاریخی به شماره 204 در سال 1313 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مسجد خواجه خضر در محله نوآباد نایین واقع شده و مربوط به دوره صفوی  قاجار است . مسجد شامل چهاربخش صحن، فضای سرپوشیده، فضای باز یا مهتابی و زیر زمین است.

حمام قدیمی نوآباد یکی از قدیمی‌ترین، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین حمام‌های تاریخی شهر نایین به‌ شمار می‌رود. این بنا مربوط به دوره قاجار است و در محله نوآباد واقع شده است.

مسجد شیخ مغربی از مسجدهای قدیمی نایین است که قدمت آن به دوران قاجار بازمی گردد.این مسجد در محور بازار قدیمی، اواسط بازار قرار دارد. این اثر در تاریخ 15 دی 1387 به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آتشکده سپرو در روستای سپرو در 30 کیلومتری شمال‌غربی شهر نایین بر فراز شیرکوه قرار گرفته است. این آتشکده که مردم محلی به آن چهاردری نیز می‌گویند، در لیست آثار باستانی متعلق به دوران ساسانیان ثبت شده و اکنون در حال ترمیم و بازسازی است.

باغ مصلی از آثار تاریخی و دیدنی شهر نایین است. این باغ زیبا و وسیع و بقعه داخل آن زیارتگاه نایینی ‌ها است. باغ مصلی 18000 متر مربع مسافت دارد و در مرکز آن، مقبره ‌ای به صورت هشت ‌گوش با اتاق‌ های قرینه و به‌ صورت چهار ایوانی واقع شده که گنبد زیبایی با تزئینات کاشی فیروزه ‌ای رنگ بر روی آن خودنمایی می ‌کند. در بخش غربی باغ نیز بنای آب انباری بزرگ در زیرزمین احداث شده‌است.

باغ مصلی، در آبان 1365، با شماره ثبت 1719، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده ‌است.

غار اژدها از جاذبه های گردشگری نایین به شمار می‌آید و در پنج کیلومتری شمال غرب روستای سپرو از توابع شهرستان نایین قرار دارد. دهانه این غار در ارتفاع 1864 متری از سطح دریا واقع شده و در نزدیکی آن یک چهارطاقی نیز دیده می‌شود.

بنوید روستایی در جنوب غربی شهرستان نایین است که از جنوب به رشته کوه‌های پرویز و از شمال به روستای زندوان ختم می‌شود.

در فاصله یک کیلومتری این روستا کوهی وجود دارد که زرد مایل به سفید است  و تفرجگاه ساکنین آنجا به شمارمی آید. هم‌چنین به علت پوشش گیاهی که دارد چراگاه حیوانات محسوب می‌شود.

کوه پرویز در جنوب غربی نایین واقع شده است.

در سمت جنوب غربی نایین رشته‌ کوهی به نام کوه سر با ارتفاع 2330 متر از سطح دریا وجود دارد و از مرتفع‌ترین کوه‌های اطراف نائین است.

پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد با وسعتی حدود 400000 هکتار در 90 کیلومتری شمال شرق شهر نایین واقع و به لحاظ جغرافیایی در شهرستان نایین و بخشی از آن در شهرستان خور و بیابانک قرار دارد و مدیریت این منطقه بر عهده اداره حفاظت محیط زیست شهرستان نایین می باشد.

این منطقه مشتمل بر دشت ها و سلسله کوه های به هم پیوسته است که زیستگاه بکر و دست نخورده‌ای را در دل کویر برای انواع گونه‌های گیاهی و جانوری فراهم آورده است.

این منطقه تیپ های زیستگاهی مختلفی همچون ارتفاعات و کوه ها، نواحی کوهستانی کاملا صخره ای، دشت های مسطح و مراتع، غارها و اراضی شنی را در برگرفته است و شامل 44 درصد کوهستان ها و تپه ماهورها، 46 درصد اراضی دشتی، 7 درصد تاغزارها و تپه های ماسه ای و 3 درصد اراضی سیلابی می باشد.

رشته کوه مرکزی به طول تقریبی 131 کیلومتر از غرب به شرق منطقه کشیده شده است. این منطقه یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های یوزپلنگ و از زیستگاه‌های منتخب پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی است. پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد نایین با دارا بودن حداقل پنج گربه‌سان از هشت گربه‌سان فعلی در ایران، یکی از مهم‌ترین زیست‌بوم‌های خانواده گربه‌سانان در ایران و جهان است. پلنگ ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، کاراکال، گربه شنی و گربه وحشی هم اینک در نقاط مختلف این پناهگاه وجود دارد.

 قلعه نارین:نایین، مرکز بافت تاریخی نایین، میان محله‌های باب المسجد، کلوان و نوآباد

 مسجد جامع: نائین، بافت قدیمی شهر، مقابل مسجد جامع

قلعه محمدیه:نائین، محله محمدیه 

بازار تاریخی:نائین، دروازه چهل دختران 

خانه امامی: نائین، خیابان آیت‌الله نائینی 12

آب انبار معصوم خانی:نائین، محله چهل دختران، کنار دروازه چهل دختران

کاروانسرای نیستانک: 30 کیلومتری جاده نایین به اردستان، روستای نیستانک 

آسیاب آبی ریگاره:نائین، خیابان بهشتی

خانه فاطمی ها:نائین، محله نوآباد 

کاروانسرای بلاباد:کیلومتر 23 جاده اصفهان به نایین، دهستان لای سیاه

مسجد بابا عبدالله:نائین، محله نوآباد

آتشکده سپرو:30 کیلومتری شمال‌غربی شهر نایین، شیرکوه

باغ مصلی:نائین، خیابان پاسداران