منبت کاری یکی از هنرها و صنایع دستی ایران است.

در این هنر نقش‌ها به صورت نقش برجسته روی زمینه کار قرار می‌گیرند.

منبت‌کاری چوب یکی از شاخه‌های منبت‌کاری است و بیشتر به صورت کنده‌کاری روی چوب اجرا می‌شود.

منبت کاری در ایران سابقه طولانی دارد و به زمان ورود اعراب و حدود ۱۵۰۰ سال پیش باز می گردد. قدیمی ترین اثر منبت موجود در ایران یک در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است. این در که مربوط به قرن سوم هجری است حدود ۱۲۰۰ سال قدمت دارد. اوج هنر منبت ایران در دوره صفوی بوده و در اواخر دوره زندیه و اوایل قاجاریه رو به افول نهاده است.

مواد اولیه منبت انواع چوب است. هرچه جنس چوب محکم تر و فشرده تر باشد کار منبت بهتر, زیباتر و با دوام تر می‌باشد. مثل چوب گردو، شمشاد و گلابی.

در منبت کاری عمدتا از تخته سه لا جنس درخت گردو استفاده می شود که باید بر اساس طرح انتخاب شوند.

ابزارهای کنده کاری مانند چکش حکاکی بر روی این سطوح چوبی به راحتی حرکت می کنند و به دلیل انعطاف پذیری چوب، سطح چوب بهترین گزینه برای اجرای طرح های کنده کاری است.

در قدم اول برای خلق یک اثر منبت کاری باید یک طرح اولیه برای کار خود تهیه کنند. تهیه نقشه کار و طرح اولیه برای اجرای طرح‌های منبت کاری یکی از اصلی‌ترین مراحل است. در این مرحله باید دید چه نوع اثر یا قطعه ای مد نظر است و ماهیت آن چیست.

در انتخاب طرح‌های منبت کاری، دست طراح باز است. این بسته به سلیقه و سبک کار منبت کار دارد که چه نوع طرحی را برای شروع کار خود انتخاب کند. می‌توان از طرح‌هایی مانند گل و گیاهان استفاده کرد. خطوط و نقش‌های هنری مختلف دیگر نیز ممکن است در انتخاب این طرح‌های اولیه مد نظر باشند.

مرحله مهم بعدی در منبت کاری روی چوب، انتقال طرح ترسیم شده روی چوب انتخابی است. به این ترتیب طرح روی چوب منتقل شده تا منبت کار بتواند با جدا کردن طرح خود از سطح چوبی، بخش‌های اضافی آن را هم حذف کند.

در برخی مواقع چوب مورد استفاده برای اجرای طرح‌های منبت کاری نیاز به پردازش و آماده سازی دارد. خصوصا در صورتی که بافت آن بیش از حد سفت باشد، برای استفاده از ابزار منبت کاری روی سطح چوب باید سطح آن را نرم‌تر کرد. معمولا هم برای نرم‌تر کردن سطح چوب از نفت استفاده می‌کنند. خصوصا برای منبت کاری روی چوب با دست، به این نرم‌تر کردن سطح و بافت چوب مورد استفاده بیشتر نیاز است.

در مرحله بعد طرح انتقال یافته به سطح چوب را از زمینه آن جدا کرده و آن را آماده می کنند. این کار با استفاده یکی از وسایل منبت کاری به نام مغار انجام می‌شود. به این ترتیب با استفاده از مغار و چکش منبت کاری، اطراف طرح کنده یا بار برداری شده و طرح از زمینه جدا می‌شود. به این ترتیب اطراف طرح خالی می‌شود و طرح با این ترفند از زمینه خود جدا خواهد شد. حال باید زمینه را نیز با یک مغار تخت به صورت یکنواخت درآورد.

بعد از این که طرح اولیه از زمینه جدا شد، نوبت به آن می‌رسد تا با استفاده از ابزارهای مخصوص منبت کاری، مانند مغارهای ظریف‌تر و چکش منبت کاری، به طرح اولیه فرم و شکل لازم داده شود. سپس نوبت به تزئین این طرح می‌رسد. بعد از این که تمام جزئیات طرح با ابزار منبت کاری افزوده و طرح نهایی کامل شد، مرحله پردازش منبت کاری و ظریف کاری‌های نهایی باید انجام شود.

سمباده کشی یکی از این موارد است که موجب صاف‌تر شدن سطح نهایی منبت کاری چوب می‌شود. رنگ کاری نیز به عنوان مرحله آخر کار منبت کاری در نظر گرفته می‌شود. رنگ کردن آثار منبت کاری موجب برجسته‌تر شدن طرح‌های منبت کاری شده و آن‌ها را بیشتر قابل توجه خواهد کرد.

تفاوت معرق و منبت را می توان اینگونه بیان نمود که در صنعت معرق قطعات چوب به صورت برش خورده در کنار هم قرار می گیرند تا طرح اصلی را شکل دهند؛ در حالی که منبت کاری همان کنده کاری روی چوب است به گونه ای که طرح روی چوب نقش بندد.

صافی و یکنواختی سطح چوب، انتخاب طرح اولیه بسیار زیبا بر روی سطوح چوبی، یکی از مواردی است که مهمترین ویژگی های یک منبت خوب را بیان می کند. نوع چوب مورد استفاده برای کنده کاری نیز می تواند تاثیر چشمگیر را تعیین کند.

هر چه چوب انتخابی کیفیت و دوام بیشتری داشته باشد و بافت متراکم تر و یکنواخت تر باشد، کیفیت و اثر نهایی بهتری خواهد داشت.